بسم الله الرحمن الرحیم

 

در این قسمت بر آنیم  که برای پژوهندگان راغب به فرهنگ پربار ادبیات فارسی تنها به صورت گذرا   شرح حال و نکاتی راجع به شرح حال نظامی ذکر کنیم . لازم به ذکر است که به علّت گستردگی مطالب فقط گوشه ای ازاین تحقیقات را ذکر می کنیم .

          

  حکیم ابومحمّد الیاس پسر یوسف به نظامی شهرت داشته است. وی در دهه چهارم سده ششم هجری در شهر کشیده است ؛ زندگی او بیشتر و نزدیک به تمام در زادگاهش گنجه گذشت . گنجه متولد شده ودر همان جا پرورش یافته و به سال– 614 پس از سه ربع قرن زندگی – روی در نقاب خاک کشیده است . 1

 از میان سلاطین با اتابکان آذربایجان و پادشاهان محلّی ارزنگان و شروان و مراغه واتابکان موصل رابطه داشت و منظومه های خود را به نام آنان ساخت . 2  

شاعر جادو سخن ، الیاس پسر یوسف ، نظامی گنجه ای خود را آیینه غیب می نامد و می گوید دم و ذکر مسیح دارم  3  

           در سحر سخن چنان تمامم                  کآیینه غیب گشت نامم           " لیلی و مجنون "

از شعری از او در اقبال نامه ( دومّین بخش از اسکندر نامه ) برمی آید که سه زن اختیار کرده ولی هیچ گاه بیش از یک زن در خانه نداشته است : 

         یکی جفت همتا تو را بس بود                 که بسیار کس مرد بیکس بود      " اقبال نامه "  

نخستین زن به هنگام نظم خسرو و شیرین و دیگری به هنگام نظم لیلی ومجنون و سومی به هنگام نظم اقبال نامه بدرود حیات گفته است و شاعر پایان عمر خود را به تنهایی گذرانیده است . در پایان قصّه خسرو وشیرین آن جا که بر مرگ شیرین زاری می کند از نخستین همسر از دست رفته اش – آفاق –  یاد می کند:                                                                                               

         سبکرو چون بت قپچاق من بود          گمان افتاد خود کافاق من بود    " خسرو و شیرین "                                                                                    

نظامی از پسر خود – محمّد – در پایان خسرو و شیرین و آغاز لیلی و مجنون و هفت پیکر و پایان اقبال نامه یاد کرده است ؛ وی در این سه داستان به ترتیب کودکی هفت ساله ، نوجوانی چهارده ساله و جوانی رسیده معرفّی شده است .  

بر شهر گنجه ماجراهای بسیار رفته است ؛ از کسانی که در باره این شهر سخن گفته اند می توان از زکریای قزوینی صاحب آثار البلاد نام برد که می گوید : " گنجه شهری است آبادان و پر غلّه ، مردمش اهل سنّت و جماعت اند و اهل صلاح و خیر ودیانت ، از گنجه به شهرهای دیگر ابریشم و اطلس و جامه هایی به نام " گنجی " برند و ایرانیان به این نوع جامه ها " قطنی " گویند . " 4    

شاعر بلند آوازه در همین شهر در حدود هفتاد سال زندگی کرد، بعد از حدود سه یا پنج سال ازنظم آخرین اثرش – اسکندرنامه – در گذشت زمانی که قسمتی از شهر زیبایش در اثر زلزله ویران شده و بسیاری کشته شده بودند : 

                 چنان لرزه افتاد بر کوه و دشت               که گرد از گریبان گردون گذشت

زچندان زن و مرد و برنا و پیر              برون نامد آوازها جز نفیر      " اقبال نامه "                                                                                            بعدها بر سر قبرش ضریحی ساختند و خاک او زیارتگاه مردم آن حدود شد ؛ هنگامی که گنجه جدید را ساختند مقبره نظامی در بیرون شهر افتاد ؛ اکنون همان جا بنایی بر آورده اند که از شاهکارهای معماری است .5    

 

--------------------------------------------------------------------------------

   1-   عبدالمحمّد آیتی ، داستان خسرو وشیرین نظامی -  ص ( نه )         2-   دکتر ذبیح الله صفا ، گنج وگنجینه به انتخاب دکتر محمّّد ترابی – 601

    3- بهروز ثروتیان ، لیلی و مجنون – بیت 6 ، بند 9                          4-   عبدالمحمّد آیتی ، داستان خسرو وشیرین نظامی – ص ( ده )     

                                                                5 -  همان : ص ( دوازده )